نقش فناوري اطلاعات و ارتباطات(ICT) در آموزش

مقدمه

موج سوم شیوه به راستي نوینی از زندگی با خود آورده بر نهادی نوین که می توان آن را کلبه الکترونیک نامید مبتنی است .( تافلر ، 1382: 31،32 )چیزی که  بوسيله مارشال مك لوهان در يك عبارت خلاصه شده است و آن «تبديل جهان به يك دهكده جهاني» است، بدين معنا كه مردم نقاط مختلف در كشورهاي سراسر كره زمين به مثابه ساكنان يك دهكده امكان برقراري ارتباط با يكديگر و اطلاع از اخبار و رويدادهاي جهاني را دارند. نفوذ سريع فناوري اطلاعات در ميان آحاد مردم موجب تغيير شيوه زندگي در  بسياري از افرادشده است . اطلاعات به مفهوم عام به عنوان انرژي غالب سده جديد، با سرعتي شگفت آور جايگزين صنعت متكي به انرژي هاي فناپذير مي شود . تحولات سريع ناشي از كاربرد فناوري اعم از فناوري مولد و فناوري اطلاعاتي در زندگي بشر تغييرات شگرفي را در ساختارهاي صنعتي ، اقتصادي ،سياسي و مدني جوامع بوجود آورد چنان كه بسياري از انقلاب هاي اجتماعي قرون نوزدهم و بيستم ميلادي ريشه در تحولات اجتماعي ناشي از گسترش وجوه مختلف فناوري در زندگي بشر دارد. دكتر فرامرز رفيع پور در بررسي علل انقلاب اسلامي ايران به نقش مدرنيزاسيون در تشديد نابرابري و نقش رسانه هاي جمعي بخصوص تلويزيون و تسهيل مسافرت هاي داخلي و خارجي و … در ادراك نابرابري اشاره مي كند و استفاده انقلابيون و بخصوص رهبر هوشمند انقلاب را از ابزارهاي جديد همچون نوار كاست و …در كنار شيوه هاي سنتي همچون هيأت ها و مساجد براي بسيج مردم در اشاعه نارضايتي و در نتيجه پيروزي انقلاب مؤثر مي داند. (رفيع پور ،1376،صص69تا104) البته تغييراتي كه با ورود ابزارهاي نو ارتباطي در روابط اجتماعي بوجود آمده را در گوشه و كنار جامعه شاهد هستيم . تبديل شدن تعامل و روابط رودررو به روابط با واسطه ، كاهش ديد و بازديدها و شب نشيني ها، بيگانه شدن خويشاوندان با يكديگر و …از آن جمله اند.كه در زمينه فرهنگي نيز تغييرات و گاه ناهماهنگي هايي را همچون واپس ماندگي فرهنگي(Cultural lag) به دنبال دارد. البته اين تبعات مانع از ناديده گرفتن مزاياي بي شمار آن نيست كه در ادامه به آن خواهيم پرداخت. پيشرفت فناوري اطلاعات و استفاده از ساز و كارهاي برخاسته از آن منجر به بسته شدن نطفه ي جديدي از اجتماعات بشري موسوم به جامعه اطلاعاتي (Information Society) شده است ، اين شكل نوين همزيستي جمعي داراي سه ويژگي است: الف: كوتاه شده فاصله ها و تبديل به مجموعه ي اجتماعي واحد.ب: گردش اطلاعات به مثابه شريان اصلي حيات جامعه   ج:تبديل شدن اطلاعات به كالا. (دكتر منتظر ،«آموزش مهارت هاي فناوري اطلاعات و تأثير آن بر يادگيري مؤثر و فراگير» ، فصلنامه علمي ـ پژوهشي علوم انساني دانشگاه الزهرا (س)،شماره42،سال 1381ص179) در ادامه ضمن آوردن تعاريفي از فناوري اطلاعات به تاريخچه و اهميت آن در زندگي اجتماعي و برخي كاربردهاي آن در آموزش مي پردازيم . البته از كاركردهاي منفي اين فناوري نيز غفلت نشده است.

فناوري اطلاعات :

فناوري اطلاعات به فرايند دانش و روش هاي بكارگيري آن در توليد، پردازش، انتقال و به جريان انداختن اطلاعات اطلاق ميشود.( كرمي پور، تكنولوژي آموزشي، شماره2، آبان 82، ص 45.) فناوري اطلاعات عبارت از گردآوري، سازمان دهي، ذخيره‌سازي و نشر و استفاده از اطلاعات در قالب صوت، تصوير، گرافيك، متن، عدد و … با استفاده از ابزار رايانه‌اي و مخابراتي و … است.( رئيس دانا ، تكنولوژي آموزشي، ش 2، آبان 81، ص 16.) اعضاي خانواده فناوري اطلاعات عبارتند از : رايانه هاي بزرگ ، ريز رايانه ها ، لوح هاي فشرده ، تلفن هاب بي سيم ، مودم ، چاپگرهاي ليزري و رنگي ، تلفن هاي همراه ، تصاوير متحرك و رايانه اي (انيميشن)، شبيه سازي رايانه اي ، منابع كمك آموزشي رايانه اي ، نشر الكترونيكي ، دوربين ديجيتالي ، آموزش از راه دور ، دي.وي.دي، نمابر ، فيبر نوري ، راديو ضبط  و تلويزيون ديجيتالي، ديسكت ، نظام اطلاعات جغرافيايي ، بزرگراه هاي اطلاعاتي ، شبكه هاي رايانه اي (محلي و جهاني) ، فرا رسانه اي ها ، فرا متن ها ، اينترنت ، جاوا ، لوح فشرده ليزري ، چند رسانه اي ها ، نرم افزارها ، شبكه ، ابر رايانه ها ، تلفن ويديويي ، واقعيت هاي مجازي ، شبكه هاي گسترده جهاني ، وب و مانند آن ها. (ربابه فرهادي ؛ نقش فناوري اطلاعات در آموزش ،فصلنامه كتاب 56 ص142) همان گونه كه در تعاريف فوق شاهد هستيم منظور از فناوري در اينجا هر گونه فرايند و روش و ابزاري است كه به توليد ، انتشار و انتقال بهتر و مطلوبتر اطلاعات مدد رساند.

تاريخچه استفاده از فناوري در آموزش

اولين شكل كلاس درس گسترده به صورت آموزش از راه دور و به شكل مكاتبه اي بود . ايساك پيتمن در سال 1840 «كوتاه نويسي » را در انگلستان از طريق مكاتبه اي تدريس مي كرد.(دبيليو بروور،1382،ص50) در همين راستا دكتر عيسي ابراهيم زاده آموزش از راه دور را به عنوان محصول عصر صنعتي و شكل صنعتي شده ي آموزش مي داند و معتقد است روند رشد و تحول اين نظام از لحاظ تاريخي با مراحل صنعتي همگامي ملموسي دارد.وي نسل اول آموزش از راه دور را كه به آموزش مكاتبه اي شهرت دارد به عنوان آموزش تك واسطه اي «Sigel Media »ناميد . فناوري مورد استفاده در اين دوره ارتباطات پستي ، چاپ كتاب هاي استاندارد و جزوات يكنواخت بود . در ادامه استفاده از امواج براي آموزش متداول گرديد. آموزش چند رسانه اي «Multi Media»كه در حقيقت محصول دوره صنعتي است مشخصه اصلي نسل دوم آموزش از راه دور است. راديو ، تلويزيون ، ويدئو ، ماهواره ، نوارهاي ديداري و شنيداري مهمترين واسطه هاي آموزشي اين دوره هستند.و در نسل سوم آموزش از راه دور تأكيد اصلي بر آموزش غير متمركز ، مشاركتي و مردمي است .(دكتر ابراهيم زاده،«آموزش از راه دور همگام با فناوري»گزارش كامپيوتر ، شماره 139 صص 28تا32) امروزه كمتر كشوري پيدا مي شود كه از آموزش از راه دور براي تأمين اهداف آموزشي و پرورشي خود استفاده نكند البته متناسب با سطح پيشرفت هركشور فناوري مورد استفاده متفاوت خواهد بود از آموزش مكاتبه اي از طريق پست گرفته تا استفاده از نوارهاي صوتي و تصويري و تلويزيون و ماهواره و شيوه هاي ارتباطي نوين كه امكان تعامل را هم فراهم كرده اند.يكي از لوازمي كه امروزه با فناوري ارتباط همراه بوده و گاه به غلط مترادف با آن بكار رفته است رايانه است كه از قرن بيستم با ورود خود منشأ تحولات عظيمي گرديده است.اولين كوشش معلمان براي استفاده از رايانه در كلاس درس سنتي معمولاً بصورت سخنراني بود،تجربيات يادگيري مرتبط با موضوع تدريس معلم كه در مكان هاي آموزشي ديگر انجام گرفته بود به نمايش گذاشته مي شد و يا به عنوان تكليف براي مطالعه بيشتر مورد استفاده قرار مي گرفت .(دبيليو بروور،1382،ص51) همگام با پيشرفت­هاي ساير بخش­ها نظام هاي آموزشي نيز دچار تحول شده و گرايش از يادگيري هاي معلم محور به فراگير محور رو به افزايش است. به گونه اي كه آموزش و استفاده از فناوري در برنامه درسي كشورهاي پيشرفته گنجانده شده است . به عنوان نمونه در انگستان كتاب هاي درسي در هر موضوع شامل سه كتاب دانش آموز ، راهنماي معلم و راهنماي دانش آموز است. در هر سه كتاب فعاليت هايي در باره فناوري اطلاعات و ارتباطات گنجانده شده است . براي اين كه دانش آموزان فناوري اطلاعات و ارتباطات را تجربه كنند دو رويكرد در كتاب هاي درسي در نظر گرفته شده است .الف: پروژه هايي در زمينه فناوري اطلاعات و ارتباطات نظير استفاده از رايانه براي پژوهش و انجام پروژه هاي گروهي   ب: فعاليت هاي خاص در زمينه فناوري اطلاعات و ارتباطات نظير استفاده از واژه نگار براي نوشتن يك گزارش ، نرم افزارهاي گرافيكي و استفاده از سي دي هاي آموزشي. دانش آموزان در انجام دادن تكاليف گوناگون درسي بايد از رايانه استفاده كنند . مهمترين استفاده از رايانه در انجام دادن پروژه ها و امور پژوهشي است . همچنين از رايانه ها به منزله ابزاري براي وارد كردن داده ها ، رسم جدول و كشيدن نمودار استفاده مي شود.گنجاندن فناوري هاي جديد در كتاب هاي درسي ضمن آشنا كردن دانش آموزان با توانايي ها و قابليت هاي رايانه ، ترس از آن را نيز در آن ها از بين مي برد و سبب مي شود كه فضاي علم از مرز كتاب ها فراتر رود.( دكتر زماني ،«آموزش فناوري در كتاب هاي درسي كشورهاي پيشرفته ‹انگلستان›» ، رشد تكنولوژي آموزشي،شماره 155)

اهميت و نقش فناوري ارتباطات در آموزش

فناوري اطلاعات ابزار قدرتمندي است كه در كمترين زمان ممكن ميتواند ميان مردم جهان ارتباط برقرار سازد. اين ابزار ارتباطي قدرتمند با اطلاعات سروكار دارد. فناوري اطلاعات در جهان امروز چشم اندازهايي را براي جهانيان به ارمغان آورده است كه بر تمام ابعاد زندگي سياسي، نظامي، اقتصادي، اجتماعي و آموزشي انسان قرن بيست و يكم تاثيرگذاشته است، به گونه‌اي كه بيشتر فراگيرندگان را به سمت رايانه‌ها و آموزش كار با آنها سوق داده است. رايانه‌ها با فراهم كردن فرصت لازم براي تمرين و كسب دانش بشري و پرورش دانش‌آموزان، به آموزش مدرسه‌اي ياري مي‌دهند.در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات نظام های آموزشی از یک سو به باز اندیشی و بازسازی برنامه درسی برای سواد رایانه ای و از سوی دیگر ، تجدید حیات و غنی سازی محیط یادگیری برای برقراری تعامل میان یادگیرنده و منابع یادگیری ملزم می باشند . از این رو بازنگری در شیوه های سنتی تدریس و جایگزینی آن با شیوه های نو برای تجهیز یادگیرنده به مهارت های شناختی ضرورت دارد .لذا استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای دست یابی به هدف های « یادگیری با کیفیت برای همه » اجتناب ناپذیر است.(برودی ، ای ، دبیلیو ، 1382: 17 )   در سال هاي اخير, فناوري‌هاي اطلاعات چنان مورد پذيرش قرار گرفته‌اند كه اكنون در هر جنبه از زندگي خصوصي و عمومي ضروري به نظر مي‌رسد.كاربرد فناوري هاي جديد اطلاعاتي و تغييرات سريع آن، موجب بروز تحولات بسيار در كليه جنبه‌هاي يادگيري و آموزش شده است. شبكه‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي بويژه اينترنت چهره آموزش سنتي و تعامل ميان معلم و شاگرد را در تمام سطوح آن از پيش دبستاني تا دانشگاهي دگرگون كرده‌اند.فناوری آموزش را متنوّع  و ساده می کند ، سرعت یادگیری را افزایش می دهد و دانش آموزان را به تماس با منابع موجود و بهره گیری از آنها ترغیب می کند . (کرمی پور ، رشد تکنولوژی شماره 7 فروردین 81 ص27)

معاون فناوري اطلاعات وزارت ICT از پيوستن  8 هزار و 500 مدرسه كشور به شبكه‌‏هاي اينترنت شهري با خطوطADSL خبر مي دهد. (تاريخ :08/05/1385 /اولين گردهمايي سراسري مديران وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات/)مهندس رياضي ، توليد علم و دانش در كشور را پشتوانه اصلي توسعه پايدار عنوان كرد و افزود: طبق برنامه چهارم توسعه ، هر سال بايد 5 هزار كاردان ، 4 هزار كارشناس ، هزار نفر كارشناس ارشد و 100 دكترا تربيت كنيم و به اين ترتيب در تلاش هستيم زمينه تربيت نيروي انساني در كشور را فراهم كنيم.وي ، با بيان اين كه در دانشگاه‌‏ها بايد رويكرد تكنولوژي محور شكل گيرد ، خاطرنشان كرد: بايد تا پايان برنامه چهارم، تعداد كاربران خطوط پرسرعت را به يك ميليون و500 هزار نفر و كاربران عادي اينترنت را 20 ميليون و 500 نفر برسانيم تا ضريب نفوذ اينترنت در كشور به 30 درصد برسد. (http://www.ilna.ir/shownews.asp?code=332319&code1=2)

مدارس مي توانند از طريق از سايت اينترنتي شان منابع يادگيري را به صورت پيوسته(On Line) مهيا سازند. همچنين با توانايي ICT، بعضي مدارس قادرند با ارايه  اطلاعات به والدين درباره حضور و غياب، پيشرفت‌تحصيلي و نمرات و فعاليت هاي آنان ارتباط  بيشتري با اولياي دانش آموزان داشته باشند.فوايد ICT در تعليم و تربيت و جنبه هاي گسترده زندگي اجتماعي موجب شده تا مدارس بيشتر كوشش كنند تا دانش آموزان قابليت استفاده از ICT را فرا بگيرند .  برخي از فوايد استفاده از آن عبارتند از:  افزايش انگيزه ، افزايش اعتماد به نفس ،ترغيب به سئوال پرسيدن،افزايش قابليت كار با اطلاعات و استفاده از آن ، بهبود مهارتهاي ارتباطي و اجتماعي ، يادگيري مستقل و پيشرفت در آن، بهبود ارايه مطالب، ايجاد قابليت هاي حل مسئله،استفاده بهينه ازوقت، سهولت انجام كار ، سهولت پژوهش و تحقيق، امكان جستجو ، فراهم آوردن زمينه آزمايش هاي مجازي ، صرفه جويي در هزينه ها، امكان تركيب و بروز خلاقيت، سهولت برقراري ارتباط و استفاده از تجارب ديگران ، فراهم آمدن ابراز عقايد و… با توجه به این که استفاده از فناوری های جدید در کشورهای پیشرفته جزئی از زندگی روزمره مردم شده است وبا توجه به ارتباط و وابستگی متقابل ملل به يكديگر عقب افتادن از دیگران نوعی اختلال و آسیب جدی برای تأمین  منافع ملی به حساب می آید، آموزش و پرورش در خصوص به کار گیری و راهنمایی و هدایت نسل جوان در جهت استفاده از این فناوری ها از سویی و گسترش کمّی و کیفی آن مسئولیت خطیری بر عهده دارد چه در جهت تولید نرم افزار و سخت افزار و چه در جهت آموزش و استفاده ی بهینه از آن در زندگی روزمره . لازمه ی رسیدن به این مقصود آن است  که نهادهای آموزشی و مهم تر از همه ی آن ها آموزش و پرورش از خود شروع کرده فناوری های نوین را در عمل به کار گیرند و از آن در آموزش و سایر امور اداری استفاده کند . و در جهت تحقق دولت الکترونیک گام اساسی بردارد .

در اين قسمت نمونه هايي از كاربرد فن آوري اطلاعات در آموزش را مورد بررسي قرار مي دهيم.

پاورپوينت power point

يكي از مصاديق استفاده از ICT در آموزش برنامه پاورپوينت محصول شركت مايكروسافت است كه جذابيت خاصي به تدريس داده ،مي توان از آن همراه اكثر روش هاي تدريس سنتي هم استفاده كرد .البته ساير نرم افزارهاي بسته نرم افزاري آفيس همچونExcel ،word،Access و.. نيز به نوبه خود مي توانند در آموزش مورد استفاده قرار گيرند. اما  با توجه به قابليت هايي كه پاورپوينت دارد همچون امكان استفاده از  تصاوير  و نمودارهاي رنگي ، صدا و تصاوير متحرك و حتي فيلم ، كلاس درس از حالت يكنواختي و بي تحرّكي  خارج شده محيطي مفرح براي يادگيري فراهم مي كند .به كمك اين برنامه مي توان مفاهيم ارائه شده را با نشان دادن تصاوير و نمودار هاي متنوّع عيني و قابل فهم كرد . در ضمن فرصت و امكان بيشتري به دانش آموزان  مي دهد تا به يادداشت برداري از مطالب ارائه شده بپردازند .از آنجا كه استفاده از اين برنامه مستلزم آشنايي معلم با اين نرم افزار از سويي و تلاش او براي خلاصه كردن و تهيه ي اسلايد هاي مناسب از سوي ديگر است . به نوعي معلمان را بيشتر درگير مسائل آموزشي كرده و به فعّاليّت بيشتر وا مي­دارد معلم براي تهيه ي طرح درس به كمك پاورپوينت ضمن تعيين نكات اساسي دروس و انتخاب جملات مناسب و كوتاه كه بيانگر اهداف آموزشي درس باشد . بايد براي جذاب كردن و عيني تر كردن مطالب به دنبال يافتن تصاوير و نمودارهاي مناسب براي گنجاندن در اسلايد ها باشد .

البته استفاده از اين برنامه مستلزم وجود رايانه با صفحه ي نمايش مناسب يا ويديو پروژكتور در كلاس است . تا دانش آموزان بخصوص در كلاس هايي با جمعيت بالا بتوانند از آن استفاده كنند .بنده براي اولين بار در مركز تربيت معلم بنت الهدي صدر فردوس در درس روش تدريس و بررسي كتب تعليمات اجتماعي از دانشجويان خواستم بجاي نوشتن طرح درس مرسوم روي كاغذ براي تهيه طرح درس و تدريس آزمايشي خود از پاورپوينت استفاده كنند.كه هرچند در ابتداي ترم با مخالفت هايي از سوي برخي دانشجويان مواجه شد ولي در پايان ترم و مشاهده تدريس خود و ساير دانشجويان همگي ابراز رضايت داشتند.

كتاب الكترونيك E Book

كتاب الكترونيك ، متني است به شكل الكترونيك و در فرمت ديجيتال كه براي خواندن و استفاده از آن، نياز به سخت افزار يا نرم افزار مناسب وجود دارد. اين سخت افزار يا نرم افزار، توانايي نمايش محتواي متن را با كيفيت مطلوب و خوانا دارد، به طوري كه امكان استفاده و مشاهده متن يا تصاوير به راحتي فراهم باشد. (هفته نامه فرهنگي – اجتماعي -جوانان‎/شماره هفدهم – شنبه ۱۷ ارديبهشت ۱۳۸۴) كتابهاي الكترونيكي را مي‌توان روي محمل هاي ديجيتالي نظير “ديسك فشرده”، “ديسك فشرده ديجيتالي”، شبكه جهاني وب، و جز آن منتشر كرد. براي مثال، بسياري از منابع مرجع نظير دايرة‌المعارف بريتانيكا، دايرة‌المعارف آمريكانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آكسفورد  و دايرةالمعارف هاي فارسي  همچون دهخدا و مجموعه تفاسير قرآن و ديوان اشعار شعرا و از اين قبيل، علاوه بر قالب چاپي، بر روي ديسك فشرده و نيز شبكه جهاني وب قابل دستيابي هستند در سالهاي اخير، ناشران منابع مرجع سعي كرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طريق شبكه جهاني وب در محيطي فراگيرتر، ارزان‌تر، و با قابليتهاي چند رسانه‌اي در دسترس طيف وسيعي از خوانندگان قرار دهند.كتابهاي الكترونيكي، با توجه به ويژگيها، امكانات، و كاربردهايشان به گروههاي زير تقسيم مي‌شوند:1. كتابهاي الكترونيكي فقط متن ـ در اين دسته، كتابهاي الكترونيكي فقط شامل اطلاعات متني هستند و هيچ‌گونه تصوير، نمودار و جز آن را شامل نمي‌شوند.2. كتابهاي الكترونيكي داراي تصاوير اسكن شده 3. كتابهاي الكترونيكي با تصاوير متحرك . 4. كتابهاي الكترونيكي سخنگو 5. كتابهاي الكترونيكي چند رسانه‌اي ـ ‌در اين دسته از كتابهاي الكترونيكي يك رابطه چند رسانه‌اي و دو سويه ميان كتاب و خواننده برقرار مي‌شود. اين دسته كاملاً با كتابهاي سنتي و چاپي متفاوت‌اند و امكانات كمكي براي جستجو و تحقيق در آنها در نظر گرفته شده است.محيط وب، اين امكان را مي‌دهد تا به راحتي علاوه بر متن، صوت، تصوير، و ويديو نيز در كتابهاي الكترونيكي گنجانده شود. در دنياي چاپي فقط مي‌توان عكسهاي رنگي يا سياه و سفيد را به كتاب اضافه كرد و امكان استفاده از صوت، انيميشن، و ويديو به عنوان بخشي از كتاب و يا اطلاعات تكميلي به منظور تفهيم هر چه بهتر مفاهيم وجود ندارد. چنين رويكردي امروزه، به ويژه در برخي دايرة‌المعارفها، و فرهنگهاي موجود در محيط وب ديده مي‌شود. تلفظ صحيح كلمات، استفاده از موسيقي، كلام، انيميشن، و ويديو براي تشريح مفاهيم نوشتاري در كتابهاي الكترونيكي به ويژه كتابهاي كودكان از اهميت بسزايي برخوردار است. محيط وب علاوه بر اينكه امكان افزودن اطلاعات چند رسانه‌اي را به قالبهاي مختلف مي‌دهد، محدوديت اشغال فضاي زياد از حافظه را در ديسك‌هاي فشرده ندارد.(http://adjournal.shaar.com/archives/2005/11/000697_.php)

اينترنت Internet

گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات  باعث تغيير چگونه ، چه ، ‌چه كسي ، كجا ، چه وقت  و چرايي يادگيري ها شده است . اينترنت ، اينترانت و كليه روش هاي ارتباطي بي سيم باعث از ميان برداشته شدن موانع زماني و مكاني شده است . اينترنت سبب شده تا يادگيرنده بتواند با معلمان خود در ارتباط باشد  چراكه اينترنت بستر و زيربناي ارتباطات جديد است . كه از طريق اتصال ميليونها رايانه در سراسر جهان شبكه عظيمي را ايجاد كرده است . ميليون ها صفحه حاوي مطالب متنوع با امكانات جستجو كار را براي محققين و دانشجويان و دانش آموزان راحت كرده است . اينترنت مرجعي است براي پاسخگويي به بخش اعظم نيازهاي اطلاعاتي افراد در زمينه هاي مختلف علمي ، تجاري و سرگرمي و ….در نظام آموزش مبتني بر وب [*]wbt منابع آموزشي از طريق اينترنت و خدمات دهنده ي وب ارائه مي شود . در اين روش ، ارتباط با منابع آموزشي از طريق پست الكترونيكي ، تابلو هاي اعلانات و عضويت در گروههاي مباحثه و مانند آن ها ايجاد مي شود چون امكان برقراري ارتباط متقابل ميان دانش آموزان وجود دارد . لذا از مزاياي روش آموزش مبتني بر رايانه [†]CALو روش سنتي آموزش نيز برخوردار است.

پست الكترونيك E Mail

از پست الكترونيك نيز در آموزش مي توان به نحو شايسته اي سود برد . امروزه يكي از سريعترين و ارزانترين روش ارسال و دريافت بسته هاي نرم افزاري و اطلاعات است. كه امكان ارتباط مستمر دانش آموزان با معلمانشان را حتي در ايام تعطيل و حتي پس از فراغت از تحصيل امكان پذير كرده است . چه بسا دانش آموزان در كلاس به دلايلي از بيان برخي مطالب يا سوالات اجتناب كنند كه پست الكترونيك اين فرصت را به آنان داده تا با شجاعت بيشتري به بيان نظرات و سوالات خود بپردازند. و  از آن جا كه نوعي رابطه متقابل وجود دارد معلم نيز مي تواند از اين طريق اهداف خود را در آموزش به نحو مطلوب عنوان نموده مطالب مرتبط با موضوع يا هرگونه مطلب و دستاورد جديد علمي را در حوزه تدريس از اين طريق در اختيار فراگيران قرار دهد.

گپ chat

يكي از امكاناتي كه اينترنت در اختيار كاربران قرار داده گفتگوي همزمان و تعامل بين آن ها با استفاده از دوربين ، ميكروفون و رايانه است . كه اين امر باعث حذف فاصله هاي مكاني شده و افراد خود را در كنار يكديگر حس مي كنند . از اين امكان مي توان در تدريس و ايجاد انجمن هاي علمي در سطح كشور و حتي در سطح جهان استفاده كرد . اتاق هاي گفتگوي علمي در زمينه هاي تخصصي مجالي است براي تبادل نظر و بروز خلاقيت هاي  دانش آموزان . هرچند اين گفتگوها امروزه بين كاربران اينترنت بخصوص جوانان در حوزه هايي شايد غير علمي رايج است اما مي توان اين امكان را در خدمت اهداف آموزشي بخصوص در دروس اجتماعي قرار داد.

همايش ويديويي Video Conference

روش آموزشي ديگري كه مستلزم بكارگيري تجهيزاتي چون دوربين ، پروژكتور ،ميكروفون ، بلندگو ، رايانه و مانند آن هاست. منابع آموزشي در اين روش به طور مستقيم و بي درنگ اطلاعات را به فراگيران منتقل مي كنند . (فصلنامه كتاب 56 ، ص 145)

وبلاگWeb log

وبلاگ ها يكي از معروفترين ابزارهاي انتشار مبتني بر وب هستند كه مي توانند مطالب نوشته شده را در اسرع وقت در معرض استفاده همگاني در شبكه قرار دهد . هرچند از عمر اين شيوه اطلاع رساني و بيان افكار در ايران مدت زيادي نمي گذرد ولي در همين مدت كوتاه اهميت خاصي در بين كاربران اينترنت پيدا كرده بگونه اي كه ايران در سال 1383 رتبه چهارم جهان را از لحاظ تعداد وبلاگ ها به خود اختصاص داده است.(روزنامه شرق ، 13 اسفند 1383) . با توجه به مزايايي كه اين شيوه دارد مي تواند به عنوان يكي از شيوه هاي تعاملي ارتباط در آموزش مورد استفاده قرار داد . در اين جا به برخي كاركردهاي آموزشي وبلاگ ها اشاره مي شود.در خصوص وبلاگ ها نيز اينجانب  به منظور تشويق دانشجويان به داشتن وبلاگ و استفاده از آن از سال قبل اعلام نمرات آنان را از طريق وبلاگ و البته با شماره دانشجويي انجام مي دهم وحتي تأكيد كرده ام هرگونه نظر، انتقاد و پيشنهاد و سوالي كه دارند از طريق ايميل يا وبلاگ منعكس نمايند.

کارکردهای آموزشی و پژوهشی وبلاگ

● دسترسی به مخاطب بیشتر:وبلاگ وسیله ای برای دسترسی به مخاطب بیشتر است. برخلاف نشریات علمی و تحقیقاتی  که مخاطبانی خاص دارند، وبلاگ امکان دسترسی به مخاطبانی متفاوت و بیش از يك گروه خاص از متخصصان را فراهم مي کند و نویسنده را از نقطه نظرهای مختلف آگاه کرده و موجب غنی شدن دانش و اطلاعات می شود.. وبلاگ وسیله ای برای ارتباط محقق امروزه با دنیای خارج است.

● باز خورد سریع:وبلاگ به ما امکان می دهد تا باز خورد افکار و اندیشه ها خود را بسرعت دریافت کرده و ارتباط متفاوتی با مخاطبان نوشته های خود برقرار کنیم . برخلاف مقالات دانشگاهی سنتی که زمان طولانی تا انتشار و دریافت نقد و نظرهای دیگران ما را در انتظار می گذارند و چه بسا دیگر موضوع کهنه شده باشد، وبلاگ نویسی به ما امکان می دهد تا لحظه به لحظه افکار و نظرات خود را در معرض نقادی قرار داده و بنابراین موجبات پویایی اندیشه های ما را فراهم می آورند. امکان نظر دادن بصورت ناشناس سبب می شود تا افراد به راحتی و بدور از ملاحظات شخصی نظر خود را ارائه دهند.

● حفاظت از اندیشه ها:وبلاگ حافظ اندیشه ها و افکار ماست. در بسیاری از مواقع افکاری بسوی ما می آیند که نمی دانیم چگونه آنها را منتشر کرده و دیگران را در آن سهیم نماییم. گاهی این افکار در قالب کتاب و مقاله نمی گنجد چرا که آنقدر وسیع نیست که بشود به آن متنی این چنینی اختصاص داد و جای دادن آن در نوشته ای دیگر نیز بخاطر عدم همگونی با کل موضوع امکان ندارد بسیاری از اندیشه ها به همین دلایل فوق هرگز منتشر نمي شوند  امکان نوشتن فوری وبلاگ ها افراد را قادر می سازد تا فارغ از اسلوب هاي نگارش علمی و صرف وقت برای یک نوشته شسته و رفته ، افکار خود را بسرعت منتشر نموده و بنابراین ثبت و ضبط نمایند

●  دسترسی دائمی: با اتصال به اینترنت، در هر لحظه و هر مکان میتوانیم به وبلاگ خود دسترسی داشته و نگران از دست رفتن منابع و اطلاعات  پژوهشی خود در فایل ها و دیسک های کامپیوتری نباشیم. نگارنده فهرست منابع مورد استفاده پایان نامه خود را در یک وبلاگ قرار داده است تا هم در وقت افرادی که در این زمینه خاص تحقیق می کنند صرفه جویی نماید و هم اين که همیشه به آنان دسترسی داشته باشد.

● تمرین نوشتن:  از آنجا که سیستم آموزشی ما عادت به نوشتن را در دانش آموزان نهادینه نمي کند- تنها درسی که دانش آموز موظف به نوشتن است انشا است که آن هم جدی گرفته نمی شود ،وبلاگ مي تواند اين خلا را پر كند. اين امر بخصوص براي دانشجويان(به عنوان مثال پيام نور) و دانش آموزاني كه اكثر امتحانات آن ها چهارگزينه اي است و فعاليت نوشتاري آن ها فقط سياه كردن يا علامت گذاشتن در يك مربع است بسيار مفيد و ضروري است.

● ذخیره و بازیابی دانش و اطلاعات: آرشیو وبلاگ امکان بایگانی مطالب و بازیابی مجدد آنها را بدست می دهد و می تواند نقش یک بانک اطلاعات را برای وبلاگ نویس ایفا کند.

● پرهیز از دوباره کاری:وبلاگ ها به افراد کمک می کنند تا جایگاه موضوع مورد تحقیق خود را در دنیای پژوهش دریافته و از انجام تحقیق تکراری اجتناب نمایند.

● گردآوری مهم ترین، مرتبط ترین و  روزآمدترین منابع در يک جا: در وبلاگ ها فهرستی از لینک ها به وبلاگ ها یا وب سایت های مرتبط با موضوع وبلاگ دیده می شود. به این لیست بلاگ رول می گویند. از آنجا که این فهرست معمولا فیلتر شده و شامل بهترین هاست، نقطه شروع خوبی برای افرادی است که در آن حوزه خاص تحقیق می کنند و آنها را از سرگردانی در اینترنت و صرف وقت برای کاوش و بازیابی منابع معتبر نجات می دهد.

● روز آمد نمودن دانش و ا طلاعات: استادان و فرهیختگان می توانند از طریق وبلاگ خود دانشجویان را در جریان آخرین اطلاعات و تحولات روز قرار دهند.(صراف زاده مريم ؛« برخی کارکردهای آموزشی و پژوهشی وبلاگ ها» مجله الكترونيكي پژوهشگاه اطلاعات و مدارك علمي ايران(نما) ، دوره پنجم شماره يك 22 مهر 1384)با توجه به ويژگي هاي نوجوانان بخصوص در مقطع متوسطه در دروس مختلف مي توان از طريق تشويق دانش آموزان به تحقيق و نوشتن مقاله در وبلاگ و ترتيب دادن مسابقه وبلاگ نويسي انگيزه لازم را در آنها براي بيان افكار و بروز خلاقيت فراهم كرد . معلم مي تواند حتي بخشي از نمره مستمر را به اين گونه فعاليت ها بخصوص در زمينه كارهاي گروهي اختصاص دهد. .

سي دي هاي آموزشي

امروز خوشبختانه تلاش هاي زيادي در راستاي توليد نرم افزارهاي آموزشي صورت مي گيرد و شاهد عرضه انواع لوح هاي فشرده آموزشي در زمينه هاي مختلف در فروشگاههاي عرضه محصولات فرهنگي هستيم . استفاده از اين نرم افزارها و لوح هاي فشرده حاوي فيلم هاي آموزشي مي تواند در تفهيم بهتر مطالب موثر بوده يادگيري را تسهيل نمايد.ارائه سي دي هاي آموزشي همراه برخي كتاب هاي آموزشي بخصوص در زمينه رايانه و نرم افزارهاي مختلف كمك زيادي به درك بهتر و تمرين محتواي اين كتاب ها دارد.

موانع و مشكلات

در خصوص مزاياي استفاده از فناوري اطلاعات مطالب زيادي مطرح است اما نبايد اين موضوع را از نظر دور داشت كه هم در استفاده از اين فناوري ها با مشكلات و محدوديت هايي روبرو هستيم و هم استفاده از اين فناوري ها آثار نامطلوب و معايبي به همراه دارد. در مورد اول كاربرد فناوري ها در آموزش مستلزم وجود امكانات سخت افزاري و نرم افزاري است كه در هر دو مورد نظام آموزشي ما با شرايط مطلوب فاصله زيادي دارد . به عنوان  نمونه نسبت تعداد رايانه هاي موجود  به دانش آموز در مدارس بسيار پايين است . و حتي برخي از مراكز آموزشي فاقد حتي يك رايانه هستند. البته فناوري اطلاعات محدود به استفاده از رايانه نيست و رايانه تنها يكي از مجموعه ابزار فناوري است . از ديگر زير ساخت ها براي آموزش هاي الكترونيك خطوط ديتا و امكان ارتباط اينترنتي است كه در اين زمينه هم با مشكلات زيادي مواجهيم . عدم پوشش كامل كشور و سرعت بسيار پايين و هزينه بالا از آن جمله اند .تعيين حد اكثر 128كيلو بايت سرعت براي كاربران خانگي اينترنت نمونه بارز اين موضوع است كه آقاي سليماني وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات در بخش گفتگوي ويژه خبري اخبار 22:30شبكه دو سيما مورخ20/10/85 ضمن تأييد اين موضوع عدم وجود زيرساخت هاي لازم براي سرعت هاي بالاتررا دليل اين امر اعلام كردند. در حاليكه در كشور هاي توسعه يافته تمام منازل و مراكز آموزشي و تجاري بطور شبانه روزي به خطوط پر سرعت اينترنت متصل هستند .از سوي ديگر استفاده از فناوري هاي نوين نياز به امكانات نرم افزاري دارد . صرفا وجود تعدادي رايانه نمي تواند به معني استفاده از آن باشد . هنوز فرهنگ استفاده از فناوري هاي نو در جامعه ما فراگير نشده است . و شاهد نوعي واپس ماندگي فرهنگي در اين عرصه هستيم . چراكه برخي ادارات با داشتن منابع مالي زياد اقدام به خريد دستگاه هاي پيشرفته و از جمله رايانه مي كنند ولي از آنها براي اهداف سازمانشان به نحو مطلوب استفاده نمي كنند . به عنوان مثال در ادارات آموزش و پرورش در دواير مختلف تعدادي رايانه وجود دارد ولي گويا اين دواير كاملا با هم بيگانه اند . وقتي يك معلم دوره ضمن خدمتي را مي گذراند در رايانه ضمن خدمت ثبت شده و گواهي صادر مي شود . ولي معلم به منظور استفاده از امتياز آن براي مثلاً ارتقاء شغلي هر سال بايد پشته اي از تصاوير گواهي هاي ضمن خدمت ، تشويقي ها و ابلاغ ها را به كارگزيني تحويل دهد . جالب اين كه تمامي اين گواهي ها و ابلاغ ها و تشويق ها از همان اداره و از رايانه اتاق مجاور صادر شده است . ساير ادارات هم وضعيت مشابهي دارند . مثلاً در صندوق بيمه محصولات كشاورزي هرسال يك كشاورز بايد ساعت ها وقت خود را صرف پركردن فرم هاي تكراري كند باوجود اين كه درختان و باغ ها از جايشان حركت نكرده و تغيير مكان نداده اند ولي گويا در مسئولين هيچ اعتقادي به امكان استفاده از حداقل امكانات رايانه اي وجود ندارد.از ديگر معايب اين روشها مي تواند سطحي بار آمدن دانش آموزان و عادت به كپي برداري از كار ديگران باشد . امكان جستجوي مطلب مورد نظر دانش آموز را از مطالعه يك كتاب يا مقاله بي نياز كرده صرفاًً به بخش مورد نظر مراجعه مي كند . همچنين وجود مطالب متنوع و قابل دسترسي و چاپ اين امكان را به افراد مي دهد كه به راحتي حاصل زحمات ديگران را كپي برداري كرده با نام خود تحويل دهد . اين موضوع و ساير سوء استفاده ها از اينترنت  از مواردي است كه به عنوان معايب اين شيوه هاي آموزشي مطرح مي شود . ولي عليرغم اين معايب و كاستي ها شكي نيست كه لازمه زندگي در جهان امروزي مجهز شدن به اين فناوري هاي نو و استفاده از آن در زندگي روزمره و از جمله در نظام آموزشي است.

بد نيست به ساير معايب فناوري هاي نوين در عرصه هاي ديگرهم اشاره كنيم . عصر انفورماتيك امكانات وسيعي در اختيار نظام هاي سياسي قرار داده كه با توسل به روش هاي ظريف بر سرنوشت زندگي،انديشه و عمل انسان ها نظارت و مداخله مستقيم داشته باشد . با اين وسيله ، دولت ها قادر خواهند بود هر گونه كه مايلند افكار عمومي شهروندان را هدايت كنند و گرايش هاي سياسي آن ها را تعيين و كنترل نمايند .جامعه مدرن انفورماتيك قشربندي جديدي در ساختار اجتماعي پديد مي آورد كه در آن كساني كه دسترسي به اطلاعات دارند بر كساني كه فاقد آنند سلطه ايجاد خواهند كرد.(كاظمي،1377،ص159 ). آنچه ما بايد در نقش پدران ، مادران، مردان، زنان ، جوانان، دوستان، و…بينديشيم متأثر از تركيب پيچيده اي است از تبليغات تجاري، نمايش هاي خنده دار ، سريال هاي تلويزيوني ، موسيقي و كتاب هاي درسي دانشگاهي . بيشتر اين تفكر ناشي از كنشگران قدرتمند اقتصادي و سياسي است كه منافعشان با پذيرش اين انديشه ها از جانب ما تأمين مي شود . بنا بر اين ديدگاه هايي كه ما به كار مي بريم بايد هميشه ، تا اندازه اي در زمينه ي وسيع تر قدرت درك شود.(شارون،1379،ص151) گواه اين مدعا را در عرصه هاي بين المللي مي توان مشاهده كرد. امروزه قدرتمندان با در اختيار گرفتن ابزاهاي ارتباطي نوين افكار و عقايد مورد نظر خود را در سطح جهان تبليغ كرده افكار عمومي را به هر سمتي كه بخواهند سوق مي دهند . شرورترين و جاني ترين دولت ها و افراد را مدافع حقوق بشر و بپا خاستگان براي احقاق ابتدايي ترين حقوقشان را ناقض حقوق بشر و مستحق نابودي قلمداد مي كنند.   رسانه ها با ارائه الگوهاي يكسان سعي درسلب هويت هاي قومي و همانند سازي با فرهنگ جهاني كه جز ايده ها ، ارزش ها و قواعد تعيين شده توسط قطب هاي قدرت نيست دارند چرا كه با ذره اي شدن افراد  بهتر مي توانند آن ها هضم در اين فرهنگ نمايند. از ديگر معايب اين فناوري محدود شدن حريم هاي خصوصي افراد است چرا كه با ابزارهاي جديد امكان رخنه و نفوذ در اين حريم ها وجود دارد . و از جايي كه اطلاعات افراد به صورت ديجيتال در رايانه هاي شخصي يا اداري وجود دارد. برخي افراد مي توانند به سري ترين اطلاعات ديگران دست يافته و از اين طريق به باج خواهي بپردازند چراكه امروزه اين اطلاعات در حكم گروگان با ارزشي مي تواند به عنوان  حربه اي بر عليه افراد مورد استفاده قرار گيرند. تلفن هاي همراه دوربين دار ، ميكروفون هاي كوچك و… امروزه محفل هاي خصوصي خانواده ها را در معرض تهديد قرار داده است . كه در جامعه خودمان شاهد برخي سوء استفاده ها از اين پديده هستيم . كه اگر اقدامات دولت ها در كنترل مكالمات و ارتباطات افراد را كه همه آن ها قابل دسترسي و كنترل مي باشد را هم به اين مطالب اضافه كنيم بيشتر آن روي سكه فناوري هاي نوين را  نشان خواهد داد.

نتيجه گيري

از آنچه در سطور قبلي آمده مي توان به اهميت فناوري هاي ارتياطي در زندگي انسان امروزي پي برد.  همانگونه كه فناوري اطلاعات و ارتباطات در بسياري  از فرايند هاي كاري روزمره مانند بانكداري الكترونيك ، تجارت الكترونيك ، پست الكترونيك، دولت الكترونيك  و … مورد استفاده قرار مي گيرد ، در حوزه آموزش و پرورش نيز استفاده از اين فناوري ها امري اجتناب ناپذير است يادگيري الكترونيكي يا E-Learning نمونه اي از كاربرد تكنولوژي هاي نو در عرصه آموزش است. حذف محدوديت هاي مكان ، زمان و سن يادگيرنده كه روزگاري دسترسي ناپذير به نظر مي رسيدند ، امروزه ديگر محدوديت هاي بزرگي به نظر نمي رسند . از طرفي بايد توجه داشت كه به وجود آمدن نيازهاي گسترده و جديد در ميان جوامع با ادامه استفاده از روش هاي سنتي نظام آموزشي قابل تأمين نيست . يادگيري مبتني بر رايانه ، يادگيري مبتني بر فناوري اطلاعاتي ، كلاس مجازي ، كتابخانه هاي مجازي و … راه را براي پيدايي شيوه هاي نوين آموزش هموار ساخته است .و در سطوح مختلف تحصيلي و در حوزه ها و رشته هاي مختلف مي توان از ابزارهاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي چه به صورت مستقل و چه در كنار روش هاي سنتي استفاده كرد. و اين موضوع در برنامه هاي توسعه آموزشي اكثر كشورهاي در حال توسعه گنجانده شده است . و از جمله در كشور مان طبق برنامه توسعه چهارم برنامه زماني براي تحقق دولت الكترونيك و ازجمله در نظام آموزشي پيش بيني شده است . حتي موضوع طراحي شبكه اينترانت ملي تحت مطالعه است كه مي تواند گامي بلند در راستاي بكار گيري فناوري اطلاعات در زندگي مردم باشد. كه البته در كنار برخوداري از مزاياي بي شمار فناوري هاي نوين نبايد از آثار سوء منفي آن نيز غافل ماند. چرا كه امروزه مديريت و كنترل بخش اعظم اطلاعات جهان در اختيار تعداد انگشت شماري قدرت استعماري است كه غفلت از آن در دراز مدت سلب هويت فرهنگي و تبديل شدن به آلت دست اين جوامع خواهيم شد

فهرست منابع مورد استفاده

1. ابراهيم زاده ، عيسي ،«آموزش از راه دور همگام با فناوري»گزارش كامپيوتر ، شماره 139

2. بروور، ای . دبیلیو، و …،به سوی یادگیری برخط ( الکترونیکی ) ، ترجمه فریده مشایخ ، عباس بازرگان ، تهران:انتشارات آگاه ، 1382.

3. تافلر ، الوین و هایدی ،به سوی تمدن جدید ،سیاست در موج سوم ، ترجمه محمدرضا جعفری ،تهران:نشر علم          ، چاپ چهارم ،1380.

4. رفيع پور، فرامرز ، توسعه و تضاد ، تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، 1376.

5. رئيس دانا ، فرخ لقا “كاربردها و سودمندي‌هاي فناوري اطلاعات”، تكنولوژي آموزشي، ش 2، آبان 81، ص 16.

6. روزنامه شرق ، 13 اسفند 1383

7. زماني، بي بي عشرت،«آموزش فناوري در كتاب هاي درسي كشورهاي پيشرفته ‹انگلستان›» ، رشد تكنولوژي آموزشي،شماره 155)

8. .سخنراني معاون وزير ارتباطات در اولين گردهمايي سراسري مديران وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات/)(تاريخ :08/05/1385 / خبرگزاري

9. شارون، جوئل، ده پرسش از ديدگاه جامعه شناسي ، ترجمه منوچهر صبوري ، تهران: نشر ني،1379.

10. صراف زاده ، مريم ؛« برخی کارکردهای آموزشی و پژوهشی وبلاگها» مجله الكترونيكي پژوهشگاه اطلاعات و مدارك علمي ايران(نما) ، دوره پنجم شماره يك 22 مهر 1384.

11. فرهادي ، ربابه ؛ نقش فناوري اطلاعات در آموزش ،فصلنامه كتاب 56 ص142

12. كاظمي، سيد علي اصغر ، بحران جامعه مدرن ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي ، 1377.

13. كرمي پور، محمدرضا ، «مديريت آموزشي در عصر اطلاعات»، تكنولوژي آموزشي، شماره2، آبان 82، ص 45.

14. کرمی پور، محمد رضا ،«آموزش متناسب با عصر اطلاعات» رشد تکنولوژی آموزشی ،شماره 7 فروردین 81 ص27.

15. منتظر، غلامعلي ،«آموزش مهارت هاي فناوري اطلاعات و تأثير آن بر يادگيري مؤثر و فراگير» ، فصلنامه علمي ـ پژوهشي علوم انساني دانشگاه الزهرا (س)،شماره42،سال 1381)

16. هفته نامه فرهنگي – اجتماعي -جوانان‎/شماره هفدهم – شنبه ۱۷ ارديبهشت ۱۳۸۴

17. http://adjournal.shaar.com/archives/2005/11/000697_.php

18. http://www.irandoc.ac.ir/data/e_j/vol3/Information_sheet.htm

19. ايلناhttp://www.ilna.ir/shownews.asp?code=332319&code1=2